W obecnych czasach, w Europie, islam jest coraz częściej atakowany. Rosnąca liczba uchodźców z różnych regionów, lecz w dużej mierze ze świata arabskiego, sprawia, że muzułmanie odgrywają coraz większą rolę na kontynencie europejskim. Stają się oni mieszkańcami wielu europejskich stolic, a różnice kulturowe, dla niektórych nie do zaakceptowania, skutkują rosnącymi tendencjami ksenofobicznymi, wręcz rasistowskimi. Jednym z głównych zarzutów wobec islamu jest szacunek do kobiet, a właściwie jego brak. Europejczycy uważają, że muzułmanie nie traktują swoich kobiet z poważaniem, czego przejawem ma być chociażby poligamia. Istnieje duży spór na temat statusu kobiet. Warto zatem odpowiedzieć sobie na pytanie: czy muzułmanki w świecie islamu są w tak złej sytuacji, jak uważają mieszkańcy szeroko pojętego Zachodu, czy tak dobrej, jak twierdzą one same?  W tym miejscu warto odwołać się do historii.

Przekrojowy opis sytuacji w różnych częściach świata, od Indonezji, przez Irak, aż do Maroka jest niezwykle trudny. Warto zatem skupić się na Półwyspie Arabskim, będącym kolebką islamu. Niebagatelną rolę w kształtowaniu się religii Mahometa odegrała kultura beduińska, z której zaczerpnięto wiele zwyczajów i praw. Źródeł wykształcenia się obecnych zwyczajów należy doszukiwać się w kształtowanym przez wiele lat systemie społecznym. Przez wieki mężczyźni zajmowali się wojnami, a kobiety w tym czasie zostawały w domach. Śmierć wielu „żołnierzy” spowodowała dużą dysproporcję w liczbie kobiet i mężczyzn. Okazało się to jedną z ważniejszych przyczyn poligamii. Kobiety same nie byłyby w stanie funkcjonować w ówczesnym systemie, gdyż to mężczyźni zajmowali się np. handlem.

Beduińskie zwyczaje zostały zaadaptowane do islamu. Warto jednak odeprzeć atak środowisk, które zarzucają muzułmanom poligamię, wynikającą z pogardy dla kobiet. Należy zaznaczyć, że interpretatorzy Koranu ustalili, iż mężczyzna może mieć maksymalnie 4 żony. Wywnioskowano to ze słów Mahometa, który powiedział: „żeńcie się zatem z kobietami, które są dla was przyjemne – z dwoma, trzema lub czterema”. Ograniczenie to wynika także z pragmatyzmu. Nie można zapominać o tym, że Prorok nakazał muzułmanom traktować wszystkie kobiety w taki sam sposób, nie wyróżniać żadnej, a także zapewniać wszystkim takie same warunki – wg Koranu to na mężczyźnie spoczywa obowiązek utrzymania rodziny, w taki sposób, by żadna kobieta (żona) nie poczuła się gorsza. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną zmianę, jaką wprowadził Mahomet – przed VII wiekiem, gdy w biednej rodzinie urodziła się dziewczynka, popularne było zakopywanie niemowlęcia w piasku. Dzieciobójstwo w pierwszych wiekach naszej ery było tak popularne, że doczekało się nawet osobnego czasownika w języku staroarabskim. Prorok zakazał owej praktyki, a późniejsze zapiski islamskich mędrców wyraźnie potępiały tego typu zachowania. Trzeba więc przyznać, że Mahomet w jakimś stopniu poprawił status kobiety, jakkolwiek niewiarygodnie by to nie brzmiało.

W Europie uważa się niekiedy, że muzułmanie są w swoich poglądach „zacofani”. Analizując różnice kulturowe, a przede wszystkim religijne można nabrać wątpliwości, czy np. Arabowie są na tym samym poziomie rozwoju społecznego co mieszkańcy Europy Zachodniej. W nowożytnej historii olbrzymią rolę odegrała rewolucja francuska, zmieniająca zupełnie myślenie ludzi i całych społeczeństw. Nie można jednak zapominać, iż kilka wieków wcześniej palono na stosie kobiety, oskarżone np. o uprawianie czarów.

W świecie islamu natomiast, to nie rewolucja francuska miała na największy wpływ na obecny system prawny, czy na zwyczaje. Aby zrozumieć status kobiet w islamie, a także inne elementy, charakteryzujące muzułmanów należy przede wszystkim wyzbyć się europocentryzmu. Trzeba pamiętać, że kilkanaście wieków temu to Półwysep Arabski był dużo bardziej rozwiniętym regionem, niż Europa. Gdy budowano Bagdad (założenie w VIII wieku, rozbudowa: IX, X wiek), mury wokół miasta miały wysokość ok. 27 metrów (90 stóp), a grubość wahała się od 12 do 44 metrów (40-145 stóp). Kraków, budowany kilka wieków później mógł poszczycić się Barbakanem, którego mury miały 3 metry grubości. Dysproporcja ukazuje stopień zaawansowania technicznego Arabów (w większości muzułmanów) w tamtym czasie. Nie można zatem zapominać, że przez wiele lat świat arabski przodował w wielu dziedzinach. Warto jednak zaznaczyć, że pozycja kobiet się zmieniała i polepszała, porównując to z ich sytuacją np. z V wieku.

W dzisiejszych czasach to Europa i Stany Zjednoczone wydają się najbardziej rozwinięte. Warto jednak poszukać przyczyn „zamknięcia się islamu” na rewolucje społeczne, zmieniające układy w społeczeństwach. Niezbędna jest analiza historyczna, głównie Półwyspu Arabskiego. Kształtowanie się zasad islamu po śmierci Proroka stało się niezwykle trudnym zadaniem, głównie ze względu na zróżnicowanie poglądów i kłótnie, związane z sukcesją. Różne grupy, widziały w różnych osobach następcę Mahometa. Spowodowało to rozbicie wewnętrzne i wykształcenie się np. szyizmu. Rozpad miał jeszcze jeden skutek – poszczególne stronnictwa w odmienny sposób interpretowały zasady islamu, rozszerzając nauki Mahometa, dodając interpretacje i tworząc własne zasady. Przez kilka pierwszych wieków ery muzułmańskiej, zapoczątkowanej hidżrą, utworzono i rozpowszechniono pojęcie „idżtihadu”, czyli rozwoju prawa. Termin ten wiązał się z szeregiem działań, mającym na celu utworzenie zasad prawnych, wyinterpretowanych m. in. z Koranu i Sunny. Dotyczyły one również pozycji kobiet. Przełomowym okazał się wiek X. Po wykrystalizowaniu się czterech głównych szkół prawnych uznano, że dalsze praktykowanie idżtihadu jest szkodliwe i zabroniono tej praktyki – „zamknięto bramy idżtihadu”. Wiązało się to z zakazem interpretacji przepisów, które zostały potwierdzone przez uczonych (w drodze konsensusu). Efektem utrzymującej się przez dziewięć wieków izolacji na zmiany w przepisach prawnych, jest obserwowany zastój w koncepcjach dotyczących społeczeństwa. Dopiero wiek XIX okazał się zerwaniem z taklidem, czyli nakazem opierania się na ustalonych interpretacjach. Reformy prawa zostały zapoczątkowane w Imperium Osmańskim, które w XIX wieku było strategicznie najważniejszym obszarem, w którym panował islam. Dużą rolę odegrały naciski Zachodu, czego efektem było przyjęcie wielu zasad prawa europejskiego. Jednak wiele zasad, obejmujących np. prawo rodzinne pozostało niezmienionych. Skutkiem wieloletniego odizolowania się świata islamu od zmieniających się poglądów na prawo i społeczność było powstanie ogromnego dystansu kulturowego pomiędzy muzułmanami a szeroko pojętymi Europejczykami. Stąd też pozycja kobiet nie jest znacząca, choć warto zwrócić uwagę na fakt, iż cały czas się zwiększa.

W obecnych czasach różnice kulturowe są diametralne i często niepojęte dla mieszkańców „Zachodu”, jednak nie można zapominać, że choćby w Polsce prawne zróżnicowanie kobiet i mężczyzn zakończyło się dopiero 100 lat temu, kiedy to kobiety uzyskały prawa wyborcze.

Status kobiet w islamie ulega ciągłym zmianom, czego efektem jest złagodzenie polityki np. przez króla Arabii Saudyjskiej, który zezwolił kobietom na prowadzenie samochodu. Decyzja ta może wywołać uśmiech na twarzy Europejczyka, jednak ten gest świadczy o pewnej tendencji do zmian w kraju, w którym islam przybrał najbardziej radykalną formę – wahhabizmu.

Przyczyn zmian w podejściu do kobiet jest wiele. Warto jednak zwrócić uwagę na jedną, szczególnie istotną. Bezapelacyjnym sprzymierzeńcem islamu jest demografia. Wskaźnik dzietności u muzułmanek wynosi 2,9. Jednak wśród krajów, w których dominuje islam można zauważyć olbrzymie dysproporcje (Arabia Saudyjska 2,6, Irak z kolei 4,4; arabskie państwa w Afryce – często ponad 5). Nie można zapominać o Indiach i Pakistanie, gdzie wskaźnik dzietności również wynosi ponad 3,5. Praktykowane (w wyżej wymienionych państwach) szkoły prawne islamu nie należą do najradykalniejszych (wyjątkiem Arabia Saudyjska). Można zatem wywnioskować, że znaczenie nurtów, które w największym stopniu kształtują obraz sytuacji muzułmanek, będzie spadać.

Islam się zmienia i będzie się zmieniać, a wraz z nim pozycja kobiet. Oczywiście nie zaobserwujemy zrównania pozycji muzułmanek i Europejek, w kwestiach np. prawnych, ale sygnały do złagodzenia podejścia płyną z różnych krajów, w których islam jest znaczący. Popularyzacja emancypacji kobiet dociera do wielu zakątków świata, choć proces uzyskiwania większych swobód nie będzie przebiegał tak szybko, jak w Europie. Należy jednak pamiętać o kontekście historycznym, w którym znajdziemy odpowiedź np. na pytanie: dlaczego status muzułmanki w Arabii Saudyjskiej nie jest taki jak Europejki w Londynie.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że w wielu środowiskach obraz kobiet w islamie, a także obraz islamu jako całości jest przestawiany jedynie w negatywnym świetle. Dodatkowo wszelkie przykłady brutalności lub skrajnie konserwatywnych zachowań są nad wyraz uwidaczniane w mediach, co jedynie potęguje negatywny stereotyp. Na kształtowanie się opinii publicznej w Polsce niebagatelny wpływ miały przemiany ustrojowe z końca ubiegłego wieku. Po 1989 roku rynek książek wzrósł znacząco, pojawiło się wiele tytułów, a część z nich była tendencyjna. Brutalne historie ze świata islamu sprawiły, iż Polacy (w dużej mierze) wytworzyli pewnego rodzaju mit, dotyczący muzułmanów, a opowieści będące jedynie fikcją literacką posłużyły im jako dowód na potwierdzenie postawionych tez. Warto zauważyć, że pojawienie się wielu książek, opisujących ucisk kobiet w islamie zbiegło się w czasie ze wzrostem znaczenia ruchów feministycznych w Europie. Nie można jednak zapominać, że w Europie również można zaobserwować przypadki agresji wobec kobiet. W Polsce,13% kobiet przyznaje, że doświadczyły przemocy seksualnej. Nie można zatem wyciągać pochopnych wniosków z danych, czy z pojedynczych historii, gdyż prowadzi to do powstania fałszywego obrazu, niepodpartego danymi, lub opierającego się na danych wyrwanych z kontekstu.

Jednak uznanie, że kobiety w świecie islamu nie są krzywdzone byłoby błędem. Historie, które docierają do Europy są tymi najjaskrawszymi, ale należy pamiętać, że codzienne życie muzułmanek nie należy do najłatwiejszych. Zwraca się uwagę na zdecydowaną przewagę mężczyzny, niemalże na wszystkim płaszczyznach. Badania pokazują, że w większości krajów, w których islam jest znaczącą religią, ankietowani uznali, że kobiety powinny być bezwzględnie posłuszne swoim mężom, bez względu na swoje własne przekonanie. Najciekawszym przykładem są Irakijki, gdyż w przeprowadzonym badaniu tylko połowa z nich uznała, że to kobieta powinna decydować czy założyć chustę, czy nie.

Analiza sytuacji kobiet w islamie nie może pominąć sytuacji dziewczynek. Dysproporcje pomiędzy dziećmi są prawdopodobnie jeszcze większe niż w przypadku dorosłych. Tylko 9% Tunezyjczyków i 23% Tunezyjek twierdzi, że chłopcy i dziewczęta powinni mieć równe prawo dziedziczenia. Również prawo do dziewcząt do nauki nie jest wszędzie respektowane.

Próba przedstawienia statusu kobiet w islamie jest trudnym wyzwaniem. Muzułmanie żyją w wielu różnych miejscach, od północno – zachodniej Afryki, przez Maghreb, Półwysep Arabski, Pakistan, Indie czy Malezję. W różnych regionach zakorzeniły się różne odłamy islamu. Ultrakonserwatywna Arabia Saudyjska nie może być porównywana z innymi państwami, np. z Indonezją. Nie można zatem jednoznacznie określić, czy pozycja kobiet w islamie jest duża, czy nie. Tak samo nie da się określić jaka jest pozycja kobiet w Polsce, gdyż zróżnicowanie pomiędzy miastami a obszarami wiejskimi jest ogromna.

Zróżnicowanie widać w strojach kobiet, zwłaszcza w rodzajach chusty. Choć najpopularniejszym, zbiorczym określeniem jest burka, to warto zaznaczyć, iż rodzajów nakrycia głowy jest znacznie więcej, a wymieniony występuje w niewielu rejonach świata (głównie w Afganistanie). Zakrywa całe ciało kobiety, widzenie jest możliwe dzięki naszytej siatce. Bardziej popularne chusty to np. hidżab, czy szajla, zakrywające głównie włosy oraz szyję. Nie można zatem ujednolić stroju muzułmanki, zwłaszcza, że nie wszystkie kobiety w islamie noszą chusty. Jeszcze trudniejsze wydaje się więc określenie ogólnego statusu kobiet w islamie.

Refleksje na ten temat, podparte danymi, uzupełnione o historię prowadzą do ciekawej konkluzji. Odpowiedź na pytanie postawione na początku pracy nie jest jednoznaczna. Można stwierdzić, że sytuacja kobiet w islamie jest lepsza niż się wydaje Europejczykom, ale gorsza niż twierdzą same muzułmanki. Choć ich status się zmienia, to przemiany te są powolne. Ma to związek z faktem, iż władza w większości wyżej wymienionych krajów jest w rękach mężczyzn, którzy nie zawsze są skorzy do ustępstw.

Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: jaka jest sytuacja kobiet w islamie wiąże się z koniecznością weryfikacji wielu opracowań. Krytyka źródeł w tym przypadku jest bardzo ważna, gdyż ilość książek, dostępnych na rynku jest olbrzymia. Można natrafić na „dzieła” autorów, którzy są entuzjastami islamu, więc automatycznie ukazują sytuację kobiet jako całkiem dobrą. Z drugiej strony można znaleźć opracowania osób, których nastawienie jest wręcz ksenofobiczne. Warto zatem opierać się bardziej na pozycjach historycznych lub na badaniach sprawdzonych agencji badawczych, niż na publikacjach popularnonaukowych.

Kontekst historyczny jest w tym wypadku niezwykle ważny. Nie da się zrozumieć roli kobiety w islamie bez spojrzenia w przeszłość. Obecny status muzułmanek zmienia się, co jest zauważalne w wielu rejonach świata. Niemniej należy pamiętać, iż przepaść między kulturą islamu, a kulturą „świata zachodniego” jest olbrzymia. Dystans co prawda się zmniejsza, ale jeszcze przez wiele lat pozycja muzułmanek w państwach, w których dominuje islam, nie będzie tak wysoka jak pozycja kobiet w Europie.

BIBLIOGRAFIA

OPRACOWANIA

1. J. Bielawski, tłumaczenie Koranu z komentarzem, 1986
2. J. Danecki, Arabowie, 2001
3. W. Gaston, Baghdad During the Abbasid Caliphate, 1971
4. A. Mrozek–Dumanowska (red.) Kobiety krajów pozaeuropejskich wobec problemów współczesności, 1995
5. W. Walther, Kobieta w islamie, 1980

RAPORTY / ŹRÓDŁA INTERNETOWE

6. https://businessinsider.com.pl/lifestyle/podroze/burka-hidzab-dlaczego-kobiety-w-islamie-zakrywaja-twarz/p72n13y
7. https://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN?year_high_desc=true
8. http://evaw-global-database.unwomen.org/en/countries/europe/poland?formofviolence=8515cf150ea5492dae288009fb662484
9. http://www.krakow4u.pl/krakow_mury.html
10. http://www.nationmaster.com/country-info/stats/Religion/Religions/All
11. https://www.nytimes.com/2017/09/26/world/middleeast/saudi-arabia-women-drive.html
12. http://www.pewresearch.org/fact-tank/2017/08/09/muslims-and-islam-key-findings-in-the-u-s-and-around-the-world/
13. http://www.pewforum.org/2013/04/30/the-worlds-muslims-religion-politics-society-women-in-society/